Próchnica zębów

Spis treści:

1. Dane ogólne
2. Rozwój zmian próchnicowych
3. Czynniki etiologiczne
4. Zapobieganie próchnicy

Dane ogólne 

Według WHO próchnica jest najbardziej rozpowszechnioną chorobą narządu żucia i występuje u osób w każdym wieku. Jest to miejscowy proces patologiczny pochodzenia zewnątrzustrojowego prowadzący do odwapnienia i rozpadu twardych tkanek zęba, tworzenia ubytków, nieodwracalnej destrukcji zębów, zmian zapalnych w tkance okołozębowej, a w efekcie utraty uzębienia [8, 12, 15, 17]. Szczególnym problemem jest próchnica w populacji wieku rozwojowego. W 5-6 rż pojawiają się zęby stałe, a w 12-13 rż kończy się proces wymiany uzębienia, które ma nam służyć już do końca życia [8].

Zaleceniem Światowej Organizacji Zdrowia jest dążenie do obniżenia częstości występowania próchnicy u dzieci 6 letnich do 30% w 2015 r. i do 20% w 2020 r., a w populacji 12 latków  wskaźnika intensywności próchnicy do wartości poniżej 1 [3, 14, 17]. Polska należy do niewielu krajów Europy, w którym występowanie próchnicy jest ciągle wysokie, a dane epidemiologiczne nie były i nadal nie są zadowalające [8, 17]. 

Próchnica zębów jest również problemem zdrowotnym w większości krajów wysoko rozwiniętych i obejmuje 60–90% dzieci szkolnych oraz większość dorosłych [3, 10].  Choroba rozpoczyna się często około 6-8 mż w pierwszych zębach mlecznych, obejmuje kolejno wyrzynające się zęby, a zachorowalność zwiększa się wraz z wiekiem. W Polsce u dzieci 2-3 letnich stwierdza się ją  u 35-50% populacji, w 3-4 roku życia u 56-60%, a między 6 a 7 rokiem życia może sięgać 85-100%. Wśród badanych dzieci 12 letnich stwierdzono  prawie 90% częstość występowania próchnicy [8, 14, 17].

W Polsce wolnych od próchnicy jest zaledwie 14% dzieci w wieku 6 lat, 19,3% 12 latków i jedynie 0,1% osób dorosłych w wieku 35-44 lat [3, 14]. Nie tylko frekwencja próchnicy, czyli odsetek dzieci dotkniętych chorobą próchnicową jest w Polsce wysoki. Niekorzystna jest również intensywność próchnicy, gdyż statystyczne dziecko w naszym kraju kończące okres przedszkolny ma ponad 5 zębów mlecznych dotkniętych chorobą [3]. Próchnica wczesnego dzieciństwa to obecność jednego lub więcej zębów z próchnicą, usuniętych lub wypełnionych z jej powodu u dzieci w pierwszych 6 latach życia, a postacią ciężką jest jakakolwiek zmiana próchnicowa na powierzchniach gładkich zębów u dziecka poniżej 3 roku życia [5].

Rozwój zmian próchnicowych 

Zmiany próchnicowe rozwijają się na zębach pokrytych płytką nazębną zawierającą bakterie stanowiące florę jamy ustnej, rozkładające cukier zawarty w produktach spożywczych i wytwarzające kwasy organiczne niszczące szkliwo [5, 7, 12]. Wczesny etap niszczenia zęba może być odwracalny, a odbywa się to poprzez wychwyt i odkładanie wapnia, fluoru i fosforanów w tkance zębowej. Istotną rolę odgrywa fluor, który jest katalizatorem umożliwiającym wbudowywanie składników mineralnych w  strukturę tkanek zęba [12]. W zdrowych warunkach procesy niszczenia i naprawy tkanki zębowej pozostają w równowadze, a do powstania i rozwoju próchnicy dochodzi przy zaburzeniu proporcji między czynnikami ochronnymi a próchnicotwórczymi. Fluor zawarty w pastach, żelach i płynach do płukania jamy ustnej wzmacnia i remineralizuje szkliwo oraz tworzy warstwę ochronną na powierzchni wszystkich zębów, która skutecznie chroni zęby przed atakami kwasów i rozwojem próchnicy, hamuje także metabolizm bakterii próchnicotwórczych i ich namnażanie się.

Czynniki etiologiczne 

Do istotnych czynników etiologicznych choroby próchnicowej należy duża liczebność bakterii próchnicotwórczych, wczesna kolonizacja jamy ustnej bakteriami pochodzącymi najczęściej od matki, dieta bogata w cukry proste, częste spożywanie pokarmów zawierających węglowodany, pokarmy o miękkiej lub kleistej konsystencji długo zalegające na powierzchni zęba, częste picie soków i płynów słodzonych, spożywanie przekąsek i posiłków bezpośrednio przed snem lub w nocy. 

Istotna jest osobnicza, genetycznie uwarunkowana podatność zęba na rozwój próchnicy, co związane może być z niskim stopniem mineralizacji tkanek zęba oraz kształtem anatomicznym sprzyjającym osadzaniu się płytki nazębnej [5, 7, 12,  13, 17]. Czynnikiem torującym rozwój próchnicy są również niektóre choroby przewlekłe, np. cukrzyca, astma oskrzelowa oraz uporczywe wymioty, przeżuwanie pokarmów, regurgitacje doprowadzające do obecności kwaśnej treści żołądkowej w jamie ustnej [1, 2, 17].

Pierwszym etapem decydującym o rozwoju próchnicy jest okres ciąży, ponieważ podatność zębów na próchnicę kształtuje się już w okresie życia płodowego. Zapewnienie optymalnych warunków dla rozwoju zawiązków zębowych płodu osiągnąć można poprzez stosowanie właściwej diety i suplementację minerałów i witamin oraz obniżenie ilości drobnoustrojów próchnicotwórczych w jamie ustnej matki, gdyż udowodniono, że obecność ognisk próchnicy zębów u matki zwiększa ryzyko wystąpienia wczesnej próchnicy u dziecka. Intensywność próchnicy zależy od wielu czynników związanych ze stanem zdrowia kobiety ciężarnej, przebiegiem i czasem zakończenia ciąży, antybiotykoterapią u dziecka, czasem wyrzynania się zębów, nawykami higienicznymi i dietetycznymi, statusem społeczno-ekonomicznym [12, 13, 17].

Zapobieganie próchnicy    

W zapobieganiu próchnicy stosowane są wielokierunkowe działania. Niezwykle istotne jest kształtowanie wiedzy prozdrowotnej z równoczesnym prowadzeniem działań profilaktycznych zapobiegających rozwojowi próchnicy, wdrażanie właściwych nawyków higienicznych, żywieniowych oraz odpowiednie stosowanie preparatów zawierających fluor [7, 12, 17]. Analiza badawcza realizowanych przez kilkadziesiąt lat programów prozdrowotnych wykazuje, że na redukcję próchnicy zębów w populacji ludzkiej ma wpływ redukcja próchnicy u małych dzieci od 0 do 3 rż.

Liczne doniesienia zwracają uwagę na olbrzymią rolę promocji zdrowia jamy ustnej, skierowanej do kobiet w ciąży i matek małych dzieci. Ważnym elementem w profilaktyce jest karmienie naturalne do 12 mż, wprowadzanie zabiegów higienicznych najpóźniej z chwilą ukazania się pierwszych zębów mlecznych. W następnych okresach życia istotna jest modyfikacja nawyków żywieniowych polegająca na zmniejszeniu częstości i ilości produktów zawierających cukier lub ograniczenie ich spożycia do posiłków głównych, wprowadzanie słodkich dni, unikanie żywności wysoko przetworzonej typu fast food, słodzonych napojów orzeźwiających, kwaśnych soków owocowych, słodzonych napojów gazowanych obfitujących w cukier i kwasy. Posiłki białkowe chronią przed rozwojem próchnicy, dostarczają składników budulcowych dla tkanki zęba.  Obecność tłuszczu w pokarmie przyspiesza oczyszczanie  jamy ustnej, a niektóre kwasy tłuszczowe wykazują działanie przeciwbakteryjne [5, 7, 12, 17].

Dziecko powinno uczyć się jeść twarde pokarmy, co zwiększa wydzielanie ochronnej śliny i przyczynia się do prawidłowego rozwoju narządu żucia. Właściwe odżywianie od okresu płodowego do 18 rż  ma niezwykle istotne znaczenie w profilaktyce chorób jamy ustnej [12]. Profilaktyka obejmuje również metody mechanicznego oczyszczania jamy ustnej, początkowo w postaci przemywania lub szczotkowania dziąseł miękką szczoteczką bez pasty, a po wyrznięciu się zębów szczotkowanie minimum dwa razy dziennie po posiłkach przez 2 minuty z użyciem pasty zawierającej fluor  w ilości 500 ppm dla dzieci do ukończenia 2 rż, 1000 ppm między 2 a 6 rż i 1450 ppm powyżej 6 rż,  z wymianą szczoteczki co najmniej raz na trzy miesiące.

Starsze dzieci i dorośli powinni korzystać z nitkowania przestrzeni międzyzębowych oraz płukania jamy ustnej preparatami przeciwbakteryjnymi, modyfikującymi płytkę nazębną,  zmniejszającymi zdolność przylegania bakterii do powierzchni zęba oraz zawierającymi fluor w celu ochrony i remineralizacji szkliwa. W ramach profilaktyki u osób powyżej 6 rż zaleca się stosowanie raz w tygodniu żelu zawierającego fluor [5, 12]. Stosowanie preparatów z fluorem zwiększa skuteczność codziennych zabiegów pielęgnacyjnych i w znaczący sposób wpływa na metabolizm bakterii płytki nazębnej oraz przebieg procesu próchnicowego [12]. Ważna jest systematyczna kontrola stomatologiczna, co najmniej raz na pół roku dająca możliwość wdrożenia specjalistycznych metod prewencyjnych, takich jak lakowanie czy uszczelnianie bruzd oraz usuwanie złogów nazębnych [9, 17]. Odpowiednia podaż fluoru chroni uzębienie przed próchnicą w 60%, a dzięki właściwym zachowaniom higienicznym można w 50% zahamować wzrost częstości jej występowania [12, 17].

Z analizy danych epidemiologicznych wynika, że zaniedbania stomatologiczne, szczególnie nad dziećmi, są w naszym kraju znaczne. Wysoka frekwencja i intensywność próchnicy, niski wskaźnik leczenia przemawiają za niedostatecznym zaspokajaniem potrzeb opieki stomatologicznej i potwierdzają niską jej skuteczność, a brak szeroko pojętej systemowej i planowej opieki leczniczej i profilaktycznej w powiązaniu z niską świadomością prozdrowotną zarówno dzieci jak i rodziców, nakazuje uznać próchnicę za chorobę cywilizacyjną  o dużym znaczeniu społecznym [5, 7, 13, 14, 17].

Próchnica u dziecka, fot. panthermedia

Na wiele aspektów związanych z próchnicą zębów wpływa sprawnie zorganizowana, dostępna opieka dentystyczna, edukacja, programy profilaktyczne, ale zdrowie jamy ustnej w największym stopniu zależy od nas samych, od chęci poznania problemu i naszej świadomości.  Ze stanem zdrowia jamy ustnej związane jest ściśle ogólne samopoczucie i jakość życia. Choroba próchnicowa, współistniejącą nierzadko ze stanem zapalnym przyzębia, bólem, brakami w uzębieniu, problemami z żuciem pokarmu obniża komfort życia oraz pogarsza funkcjonowanie społeczne, może być przyczyną uogólnienia schorzenia i objęcia procesem chorobowym odległych od jamy ustnej narządów.  Stan uzębienia to nie tylko problem estetyczny i fizyczny, ale również psychiczny, kształtujący samoocenę, funkcjonowanie społeczne, poczucie własnej wartości, a przez to jakość i poziom życia.

Z  powodu częstości występowania próchnicy, jej poważnych i kosztownych następstw oraz zależności aż w 80% od stylu życia, staje się ona problemem społecznym i stanowi istotny element zdrowia publicznego, ponieważ nadal uważana jest za najczęstszą i najkosztowniejszą chorobę przewlekłą. Jedną z najprostszych metod, której ranga nie jest ciągle dostatecznie doceniana, jest właściwa higiena jamy i szeroko rozumiana profilaktyka [5, 12, 17].

Stan zdrowia jamy ustnej, a szczególnie powstanie i przebieg próchnicy zębów uwarunkowane są głównie przez wzorce zachowań rodziców. Aby założenia profilaktyki choroby próchnicowej mogły być realizowane, konieczna jest nie tylko współpraca lekarzy pierwszego kontaktu ze stomatologami, dostępność preparatów do higieny codziennej i okresowej, lecz także działania oświatowe i lecznicze, edukacja zdrowotna społeczeństwa oparta na właściwym finansowaniu i organizacji ze strony państwa [12, 14].